Çalışma Süreleri Genel Esasları

ÇALIŞMA SÜRELERİ GENEL ESASLARI

VARDİYALI ÇALIŞMA SÜRELERİNE İLİŞKİN GENEL ESASLAR

  Rekabetçi ekonomik düzen, işverenin kar etme düşüncesi, işçilerden tam verim alma ve işin gereğinden kaynaklanan bazı hallerde; işyerlerinde 24 saat kesintisiz çalışma yapılması zorunludur. Yirmi dört saat çalışmayı gerektiren bu düzen, zorunlu olarak vardiyalı çalışma sistemlerini gündeme getirmiştir. Bu bilgi notunda, vardiyalı çalışma sisteminin (postalar halinde çalışma) esasları, bu esaslara uyulmaması halinde doğacak riskleri ve karşılaşılabilecek idari para cezaları incelenecektir. 

  Ancak önce 4857 Sayılı İş kanunu ve diğer yönetmeliklerde çalışma süreleri ile ilgili bölümleri birlikte inceleyelim.

ÇALIŞMA SÜRELERİNE İLİŞKİN GENEL ESASLAR

  İş Kanunu’nun 63. maddesinde ve 06.04.2004 tarih ve 25424 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde düzenlenmiştir.

  İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğinin 3. maddesi çalışma süresini, “işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süreler” olarak tanımlamıştır. İş kanununun 66. maddesinin birinci fıkrasında yazılı süreler de çalışma süresinde sayılır. Ancak aynı kanunun 68. maddesi dikkate alındığında ‘’ara dinlenmeler’’ çalışma süresinden sayılmaz.

  4857 Sayılı İş Kanunu’nun 66. Maddesi bize çalışma süresinden sayılan durumları açıklamaktadır.

• Madenlerde, taş ocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yer altında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken sürelerin,
• İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen sürelerin,
• İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği sürelerin,
• Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek sürelerin,

(Toplamda 66. maddede 6 fıkra bulunmaktadır.)

  4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesi, çalışma süresini düzenlemektedir. Bu madde uyarınca, “Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir”. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz.”

Bu anlatımlara göre; bir işçi, eğer işyerinde haftanın 6 günü tam gün olarak çalıştırılıyorsa günlük çalışma süresi 7,5 saat; haftanın 5 günü tam gün çalışılıyorsa günlük çalışma süresi 9 saat olarak bulunacaktır. Eğer Cumartesi günü 5 saat çalıştırılıyorsa, bu durumda, öncelikle 45 saatten 5 saat çıkarılacak, kalan süre (40) beşe bölünerek günlük çalışma süresi 8 saat olarak hesaplanacaktır. Bunun yanı sıra günlük çalışma sürelerinin aynı olması konusunda bir zorunluluk yoktur. 

  Günlük çalışma sürelerinin yukarıda sayılan yasal düzenlemelere uygun olarak tespit edilmesi sonrasında, belirlenmiş olan çalışma ve dinlenme saatlerinin işçilere duyurulması gerekmektedir.

  4857 sayılı İş Kanunu’nun 67. ve İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 8. maddesine göre, günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile ara dinlenme saatlerinin işçilere uygun araçlarla duyurulması gerekmektedir. Uygulamada bu duyuru, işyerlerinde işçilerin rahatça görebilecekleri yere ilanın asılması suretiyle yapılmaktadır  Bu duyuru Whatsapp Grupları’nda paylaşılabilir veya mail olarakta işçilere iletilebilir. İşin başlama ve bitiş saatleri işçiler için farklı şekilde de düzenlenebilir. Bu durumda, eğer işyerinde farklı gruplara farklı şekilde çalışma ve dinlenme verilecekse bu farklılıkların ayrıntılarıyla gösterilmesi gerekmektedir.

  İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 9. Maddesine göre, “işverenlerin, işçilerin çalışma sürelerini uygun araçlarla belgelemesi” gerekmektedir. Bu belgeleme işlemi, puantaj tutulmasıyla veya işyeri girişine konacak ve işçilerin işe giriş-çıkış saatlerini gösterecek bir makineye kart basılmasıyla yada parmak izi okutmasıyla olabilmektedir.

Vardiyalı Çalışma Sisteminin Esasları

  Vardiya usulü çalışma, mevzuatta, postalar halinde çalışma olarak adlandırılmaktadır. 24 saat kesintisiz iş yapan işyerlerinde, bir çalışanın 24 saat çalışması düşünülemeyeceğinden bu işyerlerinde vardiya usulü çalışmanın uygulanma zorunluluğu gündeme gelmiştir. 24 saatlik çalışmanın kaç vardiyaya bölüneceğine dair karar; işverenin maliyetlerini etkileyeceğinden, işyerinde kaç vardiya çalışılması gerektiği görünürde işverene ait bir karar gibi gözükse de, 4857 sayılı İş Kanunu, ‘’Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’’ ile uygulamaya dair esasları düzenlemiştir.

• Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde posta sayısı 24 saatlik süre içinde en az üç işçi postası çalıştırılacak şekilde düzenlenecektir. Yukarıda belirtilen halin dışında kalan ve işçi postaları ile yürütülen diğer işlerde 24 saatlik süre içinde çalıştırılacak işçi postaları sayısı, her bir işçi postasının çalışma süresi 4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesinin üçüncü fıkrasında öngörülen İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde belirtilen günlük çalışma süresini aşmayacak şekilde düzenlenecektir.
• Bir işçi postasıyla yürütülen işlerde, ikili ya da daha çok posta usulünün uygulanması, işçi postaları çalıştırılarak yürütülen bir işin posta sayısının arttırılması ya da üç posta halinde çalışan işyerlerinde günlük çalışma süresinin 7.5 saatin altında tespiti sonucunda çalışma sürelerindeki azalma nedeniyle işçilerin ücretlerinde, her ne şekilde olursa olsun, indirime gidilemez.
• Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilerin gece postalarında 7.5 saatten çok çalıştırılmaları yasaktır. Çalışma süresinin yarısından fazlası gece saatinde ise çalışan postanın çalışması, gece çalışması sayılır.

Gece Çalıştırılma Yasağı 

  4857 sayılı İş Kanununun 69. maddesinin birinci fıkrasında tanımlanan gece dönemine denk düşen 20.00-06.00 saatleri arasındaki işçi postalarında, 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmaları yasaktır.

  Kadın çalışanlarla ilgili olarak;

• Kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılabilmeleri için, bu işçiler için, çalışmalarına engel bir durumun olmadığına dair işyeri hekiminden sağlık raporu alınması ve kontrol muayenelerinin işyeri hekimince uygun görülecek düzenli aralıklarla tekrarlanması gerekmektedir.
• Kadın işçinin eşinin postalar halinde işin yürütüldüğü aynı veya ayrı bir işyerinde çalışması halinde, kadın işçinin isteği üzerine, gece çalıştırılması, eşinin çalıştığı gece postasına rastlamayacak şekilde düzenlenecektir. Eşler aynı işyerinde çalıştırılıyor ve aynı gece postasında çalışmak istiyor iseler, olanak ölçüsünde bu istek karşılanacaktır.
• Kadın işçinin gebe olması halinde durumun doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar ve emziren kadın çalışanların ise doğum tarihinden başlamak üzere kendi mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydıyla 1 yıl süre ile gece postalarında çalışmaları yasaklanmıştır.
• Emziren kadın için bu süre, anne veya çocuğun sağlığı açısından gerekli olduğunun işyerinde görevli işyeri hekimi raporuyla sabit olması halinde 6 ay daha uzatılacak ve bu çalışanların anılan sürelerdeki çalışmaları Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik hükümleri dikkate alınarak gündüz postalarına rastlayacak şekilde düzenlenecektir.

Gece Çalışma Süresi

  Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, 4857 sayılı Kanunun 42 ve 43. maddeleri ile 70. maddesinde öngörülen yönetmelikte belirtilen haller dışında işçilerin gece postalarında 7,5 saatten çok çalıştırılmaları yasaktır. Ancak turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.

İşçi Postalarının Değişme Süresi

  İşçi postaları çalıştırılarak yürütülen işlerde, postalar, 1 iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen 2. iş haftasında gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve postalar birbirlerinin yerlerini alacak şekilde düzenlenir. Zorunluluk olmadıkça işçi postaları değiştirilemez. Ancak 4857 sayılı İş Kanununun 69. maddesi uyarınca, gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, olanakların elverdiği ölçüde gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir.

Posta Değişiminde Dinlenme Süresi

  Posta değişiminde işçiler, sürekli olarak en az 11 saat dinlendirilmeden çalıştırılamaz. Bu hüküm postaları değiştirilen işçilere de uygulanır.

Ara Dinlenme Ve Hafta Tatili

Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde;

• İşçilere 4857 sayılı İş Kanunu’nun 68. maddesindeki esaslar uyarınca ara dinlenmesi verilir.
• İşçilere, haftanın bir günü 24 saatten az olmamak üzere ve nöbetleşme yoluyla hafta tatili verilmesi zorunludur.

İsim Listeleri

  İşveren veya işveren vekilleri, postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, her postada çalışan işçilerin ad ve soyadlarını kapsayan listeleri Bakanlıkça talep edildiğinde sunmak üzere işyerinde bulundurmakla yükümlüdür.

  Yukarıda yer alan madde hükümleri uyarınca işçi postalarının belirlenmesinden sonra, postalar halinde çalışacak olan işçiler hakkında bir takım özel düzenlemelerin dikkate alınması gerekmektedir. Öncelikle dikkat edilmesi gereken durum; postaların sıraya konmasıdır. İşyerinde üç vardiya halinde çalışılması durumunda işçi ilk hafta birinci, takip eden hafta ikinci ve son hafta da üçüncü vardiyada çalıştırılacaktır.

  Örnek vermek gerekirse; 1 iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen 2. iş haftasında gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve postalar birbirlerinin yerlerini alacak şekilde düzenlenir.

ÇALIŞMA SÜRELERİNE AYKIRI HAREKET ETME: İDARİ PARA CEZASI TUTARLARI

4857 sayılı İş Kanunu’nun 104. Maddesine göre;

Aşağıdaki tabloda 2020 yılına ait ilgili mevzuata aykırı hareket eden işveren veya vekillerine uygulanacak idari para cezaları gösterilmiştir.

Yazar : Erdem Yiğit